*της Μαρίνας Γαλανού
Σαν σήμερα, 10 Οκτωβρίου 2017, πριν έναν χρόνο, ψηφίστηκε στην Ολομέλεια του Ελληνικού Κοινοβουλίου η νομοθεσία για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου (συντομογραφικά στη συνέχεια #νατφ).
Πρόκειται για τον νόμο 4491/2017, έναν νόμο ουσιαστικά επτά άρθρων, καθώς όλο το υπόλοιπο νομοθέτημα, αφορά άλλα ζητήματα.
Καθώς κλείνει ένας ακριβώς χρόνος, χρήσιμο θεωρώ είναι να κάνουμε μία αποτίμηση αυτού του χρόνου εφαρμογής –αν και όλο το προηγούμενο χρονικό διάστημα υπήρξαν όλες οι σχετικές παρεμβάσεις από το Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών, αναγνωρισμένης συλλογικότητας για τα δικαιώματα των τρανς, φυλοδιαφορετικών και ίντερσεξ προσώπων.
Όπως γνωρίζουμε στα δύο πρώτα άρθρα του νόμου, γίνονται οι συνήθεις αναφορές που γίνονται σε ανάλογες νομοθεσίες όπου υπάρχουν. Ότι πρέπει σε κάθε περίπτωση η ταυτότητα φύλου και τα χαρακτηριστικά φύλου κάθε προσώπου να γίνονται σεβαστά και να αναγνωρίζονται, καθώς στοιχειώδεις ορισμοί.
Αν και θα μπορούσε να γίνει κριτική και στους ορισμούς αυτούς καθ’ αυτούς, αλλά και στο πρώτο άρθρο, διότι το να λέμε ότι κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στον σεβασμό της προσωπικότητάς του με βάση τα χαρακτηριστικά φύλου του, δεν έχει ιδιαίτερο νόημα εάν δεν εξηγείται τι ακριβώς σημαίνει αυτό (επί παραδείγματι σε ανάλογες νομοθεσίες άλλων χωρών αυτό συνοδεύεται με διάταξη που αναφέρει ότι κάθε πρόσωπο έχει το δικαίωμα στη σωματική ακεραιότητα και τη φυσική αυτονομία), θα προχωρήσω στα υπόλοιπα άρθρα και κυρίως στην διαδικασία εφαρμογής του νόμου, τις προϋποθέσεις και τα αποτελέσματα που επιφέρει.
Τα προβλήματα που έχουν καταγραφεί στην εφαρμογή της δικαστικής διαδικασίας
Η διαδικασία που προβλέπει η νομοθεσία για τη #νατφ, δεν διαφέρει ιδιαίτερα από αυτήν που ίσχυε και πριν τον ν. 4491/2017: παραμένει δικαστική. Η μόνες διαφοροποιήσεις είναι ότι πλέον απαιτείται αυτοπρόσωπη παρουσία του προσώπου που αιτείται την μεταβολή του καταχωρισμένου φύλου και ονόματος (στο παρελθόν δεν ήταν απαραίτητο: μπορούσε να γίνει μόνο με παρουσία πληρεξούσιου δικηγόρου), καθώς και η πρόβλεψη ότι γίνεται σε ιδιαίτερο γραφείο χωρίς δημοσιότητα.
Το ενδιαφέρον, βέβαια, είναι ότι ιδιαίτερα αυτή η δεύτερη διαφοροποίηση που προβλέπεται ρητά από τον νόμο, έχει καταστρατηγηθεί και δεν έχει εφαρμοστεί σε πάρα πολλές περιπτώσεις. Πράγματι, σε αρκετές υποθέσεις που έχουν γίνει γνωστές, η διαδικασία δεν έγινε σε ιδιαίτερο γραφείο, ενώ σε τουλάχιστον τρείς περιπτώσεις γνωρίζουμε ότι έγινε (ακόμη χειρότερα) μπροστά σε ακροατήριο, με αποτέλεσμα τα πρόσωπα που ζητούσαν εφαρμογή του νόμου, να αισθανθούν όχι μόνο άβολα αλλά ότι παραβιάζεται η ιδιωτική τους ζωή. Μάλιστα σχετική καταγγελία έκανε δημόσια το Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών, την οποία έθεσε υπόψη του Υπουργού Δικαιοσύνης, ο οποίος διέταξε να γίνει διερεύνηση από τον αρμόδιο Εισαγγελέα.
Επιπλέον, όταν εγώ η ίδια, πριν λίγους μήνες πήγα μαζί με τον δικηγόρο μου να κάνω το αίτημα στο Ειρηνοδικείο Αθηνών, η Ειρηνοδίκης Υπηρεσίας, αντιμετώπισε τόσο εμένα, όσο και τον δικηγόρο μου, με ειρωνεία και απαξίωση, ενώ ήταν φανερό ότι δεν γνώριζε τη νομοθεσία.
Πέρα όμως από τις κακές και στρεβλές εφαρμογές του νόμου, το πρόβλημα έγκειται σε αυτή καθ’ αυτή τη δικαστική διαδικασία, καθώς δεν πληροί τα ευρωπαϊκά πρότυπα καλής νομοθέτησης για τη #νατφ. Πράγματι, σύμφωνα με την Απόφαση 2048[2015] του Συμβουλίου της Ευρώπης, ανάμεσα στα υπόλοιπα τα κράτη-μέλη πρέπει να νομοθετούν ώστε να αναγνωρίζεται η ταυτότητα φύλου ενός προσώπου (ανάμεσα στα υπόλοιπα) μόνο με βάση τον αυτοπροσδιορισμό, με διαδικασίες γρήγορες, ανεξαρτήτως ηλικίας, και χωρίς διακρίσεις με βάση την οικονομική κατάσταση και χωρίς να διαλύεται η οικογενειακή ζωή.
Μόνο που η δικαστική διαδικασία δεν είναι καθόλου γρήγορη (στα αστικά κέντρα μπορεί να ξεπεράσει τον ένα χρόνο), κοστίζει αρκετά ακριβά (μόνο τα δικαστικά έξοδα είναι τουλάχιστον 420,00 ευρώ χωρίς την αμοιβή δικηγόρου), και δεν είναι με βάση τον αυτοπροσδιορισμό, αφού το πρόσωπο ετεροπροσδιορίζεται από την απόφαση του δικαστή. Δεν πληροί, δηλαδή, τα ευρωπαϊκά πρότυπα καλής νομοθέτησης για τη #νατφ.
Στην πράξη, ιδιαίτερα το κόστος της δικαστικής διαδικασίας, αποτελεί σοβαρό εμπόδιο για πολλά τρανς πρόσωπα για να προχωρήσουν στη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου τους, καθώς οι τρανς άνθρωποι αντιμετωπίζουν σε μεγάλο βαθμό αποκλεισμούς από τον χώρο της εργασίας και συνεπώς δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να ανταπεξέλθουν σε αυτό το κόστος, με αποτέλεσμα πολλά τρανς άτομα να μην έχουν προχωρήσει έναν χρόνο μετά σε αίτημα μεταβολής των εγγράφων τους.
Έτσι λοιπόν, εδώ εντοπίζεται το –πιο σοβαρό ίσως– πρόβλημα του νόμου: η δικαστική διαδικασία, που πρέπει σύντομα να γίνει εξωδικαστική με βέλτιστη το απευθείας αίτημα στο Ληξιαρχείο, ώστε να ξεπεραστούν όλα αυτά τα προβλήματα.
Οι περιοριστικές προϋποθέσεις του νόμου
Η διαδικασία, λοιπόν, είναι ένα πρόβλημα στη εφαρμογή του νόμου. Τα προβλήματα όμως δεν περιορίζονται μόνο εδώ, καθώς από την πρώτη στιγμή που δόθηκε στη δημοσιότητα ως σχέδιο νόμου πριν ακόμη ψηφιστεί, οι οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών, είχαν επισημάνει ότι ο νόμος αυτός παρ’ ότι διευκρίνιζε ρητά ότι το καταχωρισμένο φύλο και το κύριο όνομα μεταβάλλονται χωρίς οποιεσδήποτε ιατρικές παρεμβάσεις ή γνωματεύσεις, πάσχει από τις περιοριστικές προϋποθέσεις.
Αποκλεισμός των έγγαμων προσώπων.
Μία εξ αυτών, ιδιαίτερα σοβαρή, είναι η ρητή απαγόρευση εφαρμογής της νομοθεσίας για τα έγγαμα πρόσωπα. Εδώ δημιουργείται μία παράλογη απαίτηση που, βεβαίως, δεν υπήρχε στην πρότερη νομοθεσία: όταν ένα πρόσωπο επιθυμεί να μεταβάλει τα έγγραφά του και είναι έγγαμο στην ουσία καλείται να επιλέξει μεταξύ δύο θεμελιωδών δικαιωμάτων του: του δικαιώματος στον γάμο, και του δικαιώματος στην αναγνώριση της ταυτότητας φύλου του. Αφενός μεν παράλογο, αφετέρου πρόδηλα αντισυνταγματικό καθώς είναι πρωτόγνωρο για τον νομικό μας πολιτισμό ένας άνθρωπος να καλείται να επιλέξει μεταξύ δύο ανθρώπινων δικαιωμάτων, πράγμα που είχε επισημάνει και η Επιστημονική Επιτροπή της Βουλής στη σχετική έκθεσή της.
Και το θέμα δεν είναι διόλου θεωρητικό, καθώς και στη χώρα μας υπάρχουν έγγαμα τρανς πρόσωπα που βρίσκονται σε γάμο αρκετά χρόνια, ο γάμος αυτός έχει τόσα χρόνια παράξει έννομα αποτελέσματα και δεν μπορούν αυτοί οι άνθρωποι να μεταβάλουν τα έγγραφά τους. Ούτε βέβαια επιθυμούν να μπουν στη διαδικασία διαζυγίου και να διαταράξουν ή να διαλύσουν την οικογενειακή τους ζωή για να αναγνωριστεί η ταυτότητα φύλου τους. Μάλιστα όπως έχει γίνει γνωστό, υπήρξε πριν από μήνες προσφυγή έγγαμης τρανς γυναίκας με παιδί που ζήτησε την μεταβολή των εγγράφων της. Το πρόβλημα, δηλαδή είναι απολύτως υπαρκτό, και πρέπει το αρμόδιο Υπουργείο να αναλάβει πρωτοβουλία κατάργησης αυτής της προϋπόθεσης.
Ηλικιακά όρια
Εξίσου προβληματική είναι και η διάταξη που θέτει ηλικιακά όρια. Εδώ αν θέλουμε να επανέλθουμε στα πρότυπα καλής νομοθέτησης για τη #νατφ, πέραν του ότι αναφέρουν ότι δεν πρέπει να διαλύεται η οικογενειακή ζωή, αναφέρουν επίσης ότι δεν πρέπει να υπάρχουν διακρίσεις με βάση την ηλικία.
Και πράγματι σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες (όπως επί παραδείγματι στη Μάλτα, τη Γερμανία, την Αυστρία, τη Λευκορωσία, τη Κροατία, τη Μολδαβία, την Ελβετία και τη Νορβηγία που έχει κάτω όριο τα έξι έτη), ακολουθώντας τα πρότυπα καλής νομοθέτησης του Συμβουλίου της Ευρώπης δεν έχουν περιττούς ηλικιακούς περιορισμούς.
Μάλιστα στη χώρα μας επελέγη όχι μόνο το αυθαίρετο ηλικιακό όριο των 15 ετών (και είναι αυθαίρετο καθώς δεν υπάρχει κάποιο σοβαρό επιχείρημα γιατί αυτό και όχι κάποιο άλλο), αλλά και η ενδιάμεση ιατρικοποίηση καθώς τα πρόσωπα ηλικίας μεταξύ 15 και 17 ετών θα πρέπει να περνούν από επταμελή διεπιστημονική επιτροπή, ενώ ο νόμος αναφέρει ότι δεν υπάρχουν ιατρικές προϋποθέσεις.
Και πράγματι, έχουν επικοινωνήσει μαζί μας ανήλικα πρόσωπα που ενδιαφέρονται να μεταβάλουν τα έγγραφά τους, ωστόσο δεν επιθυμούν να περάσουν από καμία επιστημονική επιτροπή που άλλωστε δεν υπάρχει τίποτε να «διαγνώσει», καθώς η ταυτότητα φύλου ενός προσώπου αφορά μόνο την προσωπική αίσθηση του φύλου ενός ανθρώπου.
Μάλιστα όπως γνωρίζουμε, παρ’ ότι η διεπιστημονική αυτή επιτροπή παρ’ ότι έχει οριστεί εδώ και περίπου 9 μήνες, μέχρι στιγμής τουλάχιστον δεν έχει δεχτεί κανένα απολύτως αίτημα. Γιατί; Η απάντηση είναι προφανής: όχι, βεβαίως, γιατί δεν υπάρχουν ανήλικα πρόσωπα 15-17 ετών που δεν επιθυμούν, αλλά γιατί δεν θέλουν να περάσουν απ’ αυτήν την εξευτελιστική διαδικασία.
Επομένως, εδώ, χρειάζεται αναθεώρηση. Χωρίς ηλικιακό κάτω όριο, άλλωστε όπως συμβαίνει σε όλες τις υποθέσεις που αφορούν μεταβολές για ανήλικα πρόσωπα, αρκεί η συναίνεση των γονέων.
Συνέπειες του νόμου
Ένα ακόμη πρόβλημα, αφορά τις συνέπειες του νόμου, και, ιδιαίτερα στην περίπτωση που υπάρχουν τέκνα, η πρόβλεψη μη μεταβολής της ληξιαρχικής πράξης των τέκνων. Τούτο δημιουργεί μία αναντιστοιχία μεταξύ των εγγράφων του παιδιού και του προσώπου που είναι γονέας του. Και αυτή η αναντιστοιχία, επιπλέον παραβιάζει την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή τους, ενώ παραβιάζει επόμενο άρθρο του νόμου που αφορά τη μυστικότητα της διαδικασίας.
Είναι σαφές, λοιπόν, ότι και αυτό το άρθρο (πρόκειται για το Άρθρο 5 του νόμου), πρέπει να αναθεωρηθεί.
Παραλείψεις του νόμου
Σε όλο το διάστημα πριν από τη ψήφιση του νόμου, οι οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών, είχαν επισημάνει σε όλους τους τόνους, ότι η νομοθεσία για τη #νατφ, δεν πρέπει να περιλαμβάνει μόνο ρυθμίσεις που αφορούν τις προϋποθέσεις, τη διαδικασία και τις συνέπειες της μεταβολής καταχώρισης του φύλου, αλλά να έχει μία κατά το δυνατόν ολιστική προσέγγιση αντιμετώπισης των παραβιάσεων θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών για τα τρανς, φυλοδιαφορετικά και ίντερσεξ πρόσωπα.
Πράγματι, ο νόμος δεν συμπεριλάμβανε ρητή πρόβλεψη για τη μεταβολή των εγγράφων για τους τρανς αιτούντες διεθνούς προστασίας και πρόσφυγες. Πρόσφατα όμως, το Ειρηνοδικείο Θεσσαλονίκης, αποφάσισε να κάνει δεκτό σχετικό αίτημα τρανς γυναίκας πρόσφυγα, συνεπώς πρέπει και αυτό να προβλεφτεί.
Επιπλέον, το Ειρηνοδικείο Αμαρουσίου, σε υπόθεση μη δυαδικού προσώπου, μπορεί μεν να μη μετέβαλε την καταχώριση φύλου του αιτούντος προσώπου, μολαταύτα αποφάσισε τη μεταβολή του κυρίου ονόματος ώστε να αντιστοιχεί στην αυτοπροσδιοριζόμενη μη δυαδική ταυτότητα του προσώπου που σε κάθε περίπτωση πρέπει να γίνεται σεβαστή. Επομένως, και εδώ η νομοθεσία οφείλει να ενσωματώσει την νομολογία αυτήν, ακολουθώντας τα πρότυπα καλής νομοθέτησης του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη #νατφ.
Μία όμως από τις πιο σοβαρές παραλείψεις της νομοθεσίας για τη #νατφ, είναι ότι μπορεί μεν να ορίζει τι σημαίνουν χαρακτηριστικά φύλου (έννοια που συνδέεται με τα ίντερσεξ πρόσωπα), ωστόσο μένει εκεί, και δεν συμπεριλαμβάνει καμία απολύτως μέριμνα για τα ίντερσεξ άτομα, και, κυρίως για την απαγόρευση των «κανονικοποιητικών» χειρουργικών επεμβάσεων στα γεννητικά όργανα που γίνονται σε ίντερσεξ παιδιά, χωρίς τη συναίνεσή τους, καθώς και γενικότερα προβλέψεις για την προάσπιση των δικαιωμάτων των ίντερσεξ ανθρώπων.
Ακόμη, όπως έχουμε πολλάκις επισημάνει, είναι απαραίτητο να υπάρξουν ρυθμίσεις στον χώρο της Παιδείας, αλλά και της Υγείας, ώστε οι τρανς, φυλοδιαφορετικοί και ίντερσεξ άνθρωποι να έχουν ισότιμη πρόσβαση, χωρίς διακρίσεις.
Για τον χώρο της Υγείας, έχει ήδη συσταθεί Επιτροπή του Υπουργείου Υγείας στην οποία συμμετέχουν και εκπρόσωποι του ΣΥΔ, και ελπίζουμε σύντομα να υπάρξουν θετικά αποτελέσματα τόσο με μέτρα νομοθέτησης, όσο και σε καλές πρακτικές, ωστόσο τα θέματα ρυθμίσεων στον χώρο της Παιδείας, είναι εξίσου σοβαρά και πρέπει και εκεί να δοθεί προσοχή.
Συμπέρασμα
Εάν θέλουμε να κάνουμε μία αντικειμενική αποτίμηση του ενός χρόνου εφαρμογής της νομοθεσίας για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, ασφαλώς θα πρέπει να δώσουμε θετικό πρόσημο στο γεγονός ότι ρητά αποτυπώνεται σε διατάξεις νόμου ότι η μεταβολή των εγγράφων γίνεται χωρίς οποιεσδήποτε ιατρικές παρεμβάσεις ή γνωματεύσεις, ωστόσο, η δικαστική διαδικασία δημιουργεί πολύ σοβαρά προβλήματα στην εφαρμογή της και πρέπει να γίνει εξωδικαστική, οι περιοριστικές προϋποθέσεις αποκλείουν από τη διαδικασία τρανς πρόσωπα, ενώ είναι αναγκαίο να υπάρξουν επιπλέον ρυθμίσεις ώστε ο νόμος να αντιμετωπίζει όλες τις παραβιάσεις δικαιωμάτων και ελευθεριών για τους τρανς, φυλοδιαφορετικούς και ίντερσεξ ανθρώπους.
*Η Μαρίνα Γαλανού είναι Πρόεδρος του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών και η δημιουργός και αρχισυντάκτρια του διαδικτυακού περιοδικού T-zine.gr. Ασχολείται με τον ενεργό ακτιβισμό από το 1997. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος και Γενική Γραμματέας του Σ.Α.Τ.Τ.Ε. συλλογικότητας για τα τρανς δικαιώματα (2003-2004) και Γενική Γραμματέας της Ελληνικής Ομοφυλοφιλικής Κοινότητας (2007-2008). Ιδρυτικό μέλος και Πρόεδρος του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών – Σ.Υ.Δ. από το 2010 έως τώρα. Εμπειρογνώμων του Συμβουλίου της Ευρώπης από το 2015. Ιδιοκτήτρια του «Πολύχρωμου Πλανήτη», LGBT Εκδόσεις – Βιβλιοπωλείο. Συγγραφέας του βιβλίου «Ταυτότητα και έκφραση φύλου. Ορολογία, διακρίσεις, στερεότυπα και μύθοι», (2014) και «Είμαι τρανς – ξέρω τα δικαιώματά μου» (2016), που εκδόθηκε από το Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών. Αρθρογραφεί σε εφημερίδες και περιοδικά.
**Αναδημοσίευση του άρθρου όπως δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα
http://t-zine.gr/ Ηλεκτρονικό Περιοδικό Τρανς Ενημέρωσης
